Altı Gün Savaşı (5-10 Haziran 1967): Orta Doğu’nun Jeopolitik Dönüm Noktası

 

Giriş

1967 Arap-İsrail Savaşı, modern Orta Doğu tarihinin en kritik kırılma anlarından biridir. Sadece 132 saat süren çatışmalar, bölgenin siyasi haritasını kalıcı biçimde değiştirmiş, Filistin sorununu küresel gündemin merkezine taşımış ve günümüze uzanan güvenlik paradigmalarını şekillendirmiştir. Bu analiz, savaşın kökenleri, askeri dinamikler ve sonuçlarını akademik perspektifle incelemektedir.

I. Savaşın Arka Planı: Çok Katmanlı Kriz

A. Tarihsel Gerilimler

• 1956 Süveyş Krizi: Mısır'ın Süveyş Kanalı'nı millileştirmesi ve İsrail-İngiltere-Fransa ittifakının askeri müdahalesi, Nasır'ı Arap dünyasında sembol lider konumuna yükseltti.
• Filistin Mülteci Sorunu: 1948'deki Nakba sonrası 700.000 Filistinlinin yerinden edilmesi, komşu Arap ülkelerinde radikalleşmeyi besledi.

B. 1967 Öncesi Tetikleyici Faktörler

1. Su Kaynakları Çatışması:
• İsrail'in Ürdün Nehri'ni yönlendirme projesi (1964), Suriye'nin Golan tepelerinden topçu saldırılarına yol açtı.
2. Sovyet İstihbarat Manipülasyonu:
• SSCB'nin Mısır'a "İsrail'in Suriye sınırına asker yığdığı" yönündeki yanlış bilgisi, Nasır'ı askeri hazırlığa zorladı.
3. Tiran Boğazı'nın Kapatılması (22 Mayıs 1967):
• Mısır'ın Akabe Körfezi'ndeki deniz geçişini bloke etmesi, İsrail için casus belli (savaş nedeni) kabul edildi.

C. Askeri Hazırlıklar

Ülke	Asker Sayısı	Tank Sayısı	Savaş Uçağı
İsrail	264,000	800	300
Mısır	240,000	1,200	450
Suriye	50,000	400	120
Ürdün	55,000	300	30
(Kaynak: IDF Arşivleri, 1967)

II. Askeri Operasyonlar: Üç Cepheli Yıldırım Harekâtı

A. Hava Savaşı: Moked Operasyonu (Operasyon Focus)

• 5 Haziran 07:45: İsrail Hava Kuvvetleri, Mısır'ın 10 hava üssüne eş zamanlı saldırı düzenledi.
• Stratejik İnovasyon:
• Alçak irtifadan uçuş (radar tespitini bypass etmek).
• Mısır uçaklarının yakıt ikmal anında vurulması.
• Sonuç: 3 saat içinde Mısır Hava Kuvvetleri'nin %90'ı imha edildi.

B. Kara Harekatları

1. Sina Cephesi:
• Abu Ageila Muharebesi (5-6 Haziran): İsrail'in zırhlı birlikleri, Mısır'ın savunma hatlarını kuşatma taktiğiyle aştı.
• Mitla Geçidi Taarruzu: Hava üstünlüğüyle desteklenen mekanize birlikler, 4 günde Sina'yı kontrol etti.
2. Doğu Cephesi:
• Kudüs'ün Ele Geçirilmesi (7 Haziran): Paraşütçü birliklerinin Ampho Theatre ve Lion's Gate çatışmaları sonucu Doğu Kudüs düştü.
• Batı Şeria İşgali: Ürdün Ordusu'nun geri çekilmesiyle İsrail, Ürdün Nehri'ne kadar ilerledi.
3. Golan Cephesi (9-10 Haziran):
• Suriye'nin stratejik yükseltilerdeki tahkimatları, hava ve topçu bombardımanıyla kırıldı.

Kuneytra'nın Düşüşü: 10 Haziran 14:30'da İsrail birlikleri şehre girdi.

III. Savaşın Sonuçları: Yapısal Dönüşümler

A. Toprak Kazanımları ve Kayıplar

Bölge	Öncesi (km²)	Sonrası (km²)	Değişim
İsrail	20,770	89,000	+328%
Mısır (Sina)	61,000	0	-100%
Suriye (Golan)	1,800	0	-100%

B. İnsani ve Demografik Etkiler

• Filistinli Mülteciler: 300.000+ kişi Ürdün ve Lübnan'a kaçtı.
• Yahudi Nüfus Hareketleri: İşgal edilen bölgelere ilk yerleşimler 1968'de başladı.

C. Uluslararası Hukuk ve BM Kararı 242

• "Toprak Karşılığı Barış": İşgal edilen topraklardan çekilme şartıyla Arap devletlerinin İsrail'i tanıması.
• Tartışmalı Noktalar:
• "The topraklardan" (belirli artikel) vs. "topraklardan" çekilme tartışması.

Kudüs'ün statüsünün kararda yer almaması.

IV. Uzun Vadeli Jeopolitik Miras

A. Arap Dünyasında Sarsıntı

• Nasır'ın İstifası: Yenilginin ardından istifa eden Nasır, sokak gösterileriyle göreve döndü.
• Radikalleşme: FKÖ'nün 1968'de Filistin Ulusal Sözleşmesi'ni kabulü (Madde 9: "Silahlı mücadele tek çözümdür").

B. İsrail'de Paradigma Değişimi

• "Güvenlik Derinliği" Doktrini: Toprak genişlemesini meşrulaştıran askeri strateji.
• Dini Milliyetçiliğin Yükselişi: Batı Şeria'nın (Yahuda ve Samiriye) "vaat edilmiş toprak" olarak tanımlanması.

C. Günümüze Uzan Sorunlar

1. Yerleşimcilik:
• Batı Şeria'da 700.000+, Doğu Kudüs'te 230.000+ İsrailli yerleşimci (2023 verisi).
2. Golan Tepeleri:
• İsrail'in 1981'de tek taraflı ilhakı, BMSC 497 ile "geçersiz" ilan edildi.
3. Kudüs Statüsü:
• ABD'nin 2018'de büyükelçiliğini Kudüs'e taşıması, uluslararası konsensüsü sarstı.

V. Teorik Çerçeve: Neden Bu Kadar Kısa Sürdü?

A. Askeri Teoriler

• Lanchester Yasası: İsrail'in hava üstünlüğü, Arap kuvvetlerinin sayısal avantajını etkisizleştirdi.
• OODA Döngüsü (Boyd Teorisi): İsrail'in karar alma hızı, Arap ordularının uyum sağlamasını engelledi.

B. Politik Psikoloji

• 
  Grupsal Düşünce (Groupthink): Arap liderlerin zafer beklentisi, gerçekçi risk analizini bloke etti.
• İsrail'de "Varoluşsal Tehdit" Algısı: Topyekûn seferberlik moral üstünlük sağladı.

Sonuç: Tarihin Kısa Ancak Ağır Mirası

Altı Gün Savaşı, askeri tarihte "asimetrik zafer" örneği olarak incelenirken, siyasi sonuçları itibarıyla kronik bir krizin başlangıcıdır. BMGK 242 kararının uygulanamaması, Oslo Süreci'nin çöküşü ve günümüzdeki şiddet sarmalı, 1967'nin çözülmemiş mirasının tezahürleridir. Savaşın en trajik paradoksu ise şudur: Askeri açıdan mutlak zafer kazanan taraf, siyasi açıdan kalıcı güvenlikten feragat etmiştir.

Kaynakça (Önerilen Okumalar)

1. Oren, M. B. (2002). Six Days of War: June 1967 and the Making of the Modern Middle East. Oxford University Press.
2. Morris, B. (2001). *Righteous Victims: A History of the Zionist-Arab Conflict, 1881-2001*. Vintage.
3. Segev, T. (2007). 1967: Israel, the War, and the Year that Transformed the Middle East. Metropolitan Books.
4. UN Security Council Resolution 242 (1967). The Withdrawal Clause.
5. Rabinovich, A. (2004). The Yom Kippur War: The Epic Encounter That Transformed the Middle East. Schocken Books.

Devrimlerin Gölgesinde Yükselen Diktatörlükler: Umuttan Otoriterliğe Giden Yol

Devrim ve Diktatörlük Arasındaki İnce Çizgi

   Devrimler tarih boyunca halkların baskıya, adaletsizliğe ve yoksulluğa karşı gösterdiği en radikal direniş biçimi olarak öne çıkmıştır. Ancak birçok devrim, doğduğu ideallerle değil, kurduğu rejimlerle hatırlanır. Özgürlük vaatleriyle başlayan süreçlerin diktatörlüklere evrilmesi, tarihsel olarak neredeyse kronikleşmiş bir fenomendir. Peki neden devrimler, halkın özgürlüğünü tesis etmek yerine sıklıkla onu yeni bir baskı biçimiyle baş başa bırakır?

Devrimlerin Başlangıç Noktası: Umut, Öfke ve Liderlik Arayışı

   Her devrim, halkın değişim arzusunun en yoğunlaştığı anda patlak verir. Yoksulluk, adaletsizlik, yozlaşma ve baskı ortamı; kitleleri radikal dönüşümlere iter. Bu ortamda karizmatik bir lider, halkın umudu haline gelir. Ancak bu liderler zamanla “halkın sesi” olmaktan çıkıp “halkın yerine” konuşan otoriteler haline gelir. Burada en belirleyici faktör, gücün sınırlandırılamaması ve kurumsal denetimin ortadan kalkmasıdır.

Fransız Devrimi: Hürriyetin Terörle İmtihanı
   1789 Fransız Devrimi, eşitlik, özgürlük ve kardeşlik ilkeleriyle başladı. Ancak devrimin lideri Robespierre, devrim karşıtlarıyla mücadele gerekçesiyle “Terör Dönemi”ni başlattı. Bu dönemde giyotin, özgürlüğün sembolü haline geldi. Düşünce özgürlüğü yerini “devrim ahlakı”na bırakmış, muhalifler topluca idam edilmişti. Kısa süre sonra bu kaotik ortam, Napolyon Bonapart gibi bir figürün “düzeni sağlama” vaadiyle iktidara gelmesine yol açtı. Devrim, mutlak monarşiyi yıkmıştı, ama yerine mutlak bir imparatorluk gelmişti.

Rus Devrimi: Proletaryanın Adına İnşa Edilen Totalitarizm

   1917’de Çarlık rejiminin devrilmesiyle başlayan Bolşevik Devrimi, işçi sınıfının iktidarını savunan bir ideolojiyle doğdu. Ancak Lenin’in ölümünden sonra iktidarı ele geçiren Stalin, Sovyetler Birliği’ni baskıcı bir diktatörlüğe dönüştürdü. Muhalifler ya gulaglara gönderildi ya da infaz edildi. “Halk için” yola çıkan devrim, halkın korku içinde yaşadığı bir rejime dönüştü. Sovyetler'de halkın değil, tek bir adamın iradesi egemen oldu.

Küba Devrimi: Batista’ya Karşı Mücadeleden Tek Adam Rejimine
   1959’da Fidel Castro liderliğinde gerçekleşen Küba Devrimi, ABD destekli Batista rejimini devirdi. Devrim, eğitim ve sağlıkta ciddi reformlar getirse de siyasal alanda tek parti rejimi kuruldu. Muhalefet bastırıldı, basın özgürlüğü ortadan kalktı. Küba, kısa süre içinde sosyalist bir diktatörlüğe dönüştü. Devrimci lider Fidel, halkın temsilcisi olmaktan çıkarak devletin ta kendisi haline geldi.

İran Devrimi: Özgürlükten Teokrasiye
   1979’da İran halkı, Şah Muhammed Rıza Pehlevi'nin baskıcı yönetimine karşı ayaklandı. Ancak devrim sonrasında Ayetullah Humeyni liderliğinde kurulan İslam Cumhuriyeti, laikliğe karşı sert bir duruş sergiledi. Başörtüsü zorunlu hale getirildi, kadın hakları kısıtlandı, muhalifler baskı altına alındı. Devrim sonrası kurulan rejim, Şah’ın baskıcı sisteminden daha az otoriter değildi; yalnızca ideolojisi farklıydı.

Diğer Örnekler: Devrim Maskesiyle Gelen Diktatörlükler

• Çin: Mao Zedong önderliğinde gerçekleşen Çin Devrimi, milyonlarca insanın hayatına mal olan Kültür Devrimi ve "Büyük İleri Atılım" gibi felaket politikalarıyla tarihe geçti. Mao, eleştiriye kapalı bir “kült lider” haline geldi.

• Vietnam: Ho Chi Minh liderliğinde bağımsızlık kazanan Vietnam, uzun yıllar boyunca tek parti rejimiyle yönetildi.

• Libya: Kral İdris’e karşı yapılan devrim sonrası iktidara gelen Muammer Kaddafi, 42 yıl boyunca ülkeyi tek adam olarak yönetti.

• Mısır: 2011 Arap Baharı ile Hüsnü Mübarek’in devrilmesinden sonra kısa süreli özgürlük havası, Sisi'nin askeri darbesiyle sona erdi.

Devrimin Dönüm Noktaları: Neden Diktatörlüğe Evrilir?

1. Kurumsal Zayıflık: Devrim sonrası devletin kurumları yıkılır, yerine yenileri konulamazsa gücü denetleyecek mekanizmalar ortadan kalkar.

2. Karizmatik Liderlik: Halkın tüm umudunu bağladığı lider, zamanla sorgulanamaz bir figüre dönüşür.

3. Düşman İmgesi: "Karşı-devrimci", "hain", "dış güç" gibi söylemlerle muhalefet bastırılır.

4. İdeolojinin Mutlaklığı: Devrim ideolojisi mutlak doğru haline gelir; farklı düşünenler dışlanır ya da cezalandırılır.

5. Güvenlik Gerekçesi: İstikrar sağlama bahanesiyle olağanüstü yetkiler sürekli hale gelir.

   
   
   

Devrimler Kendi Çocuklarını Yer mi?
   Tarih bize defalarca şunu göstermiştir: Devrimler yalnızca baskıyı yıkmakla kalmaz, yerine neyin konacağını belirlemediğinde yeni bir baskı biçimi doğurur. Özgürlük ancak kurumsal denge, ifade özgürlüğü, çoğulculuk ve hukukun üstünlüğü ile mümkündür. Devrim, yalnızca bir başlangıçtır. Onu özgürlüğe dönüştürmek ise uzun, sabırlı ve denetimle örülmüş bir süreçtir.

Sanayi Devrimi'nin Edebiyatta Yansıması: Toplumsal Değişim ve Edebiyatın Dönüşümü

Sanayi Devrimi, 18. yüzyılın sonlarında İngiltere'de başlayıp tüm dünyayı sarsan bir dönüşümdü. Bu devrim, yalnızca buharlı makinelerin icadı veya fabrikaların yükselişi değil, aynı zamanda insanlığın doğayla, emekle ve birbirleriyle olan ilişkisini kökten değiştiren bir süreçti. Kentler büyüdü, işçi sınıfı doğdu, doğa tahrip edildi ve insanlar yeni bir yaşam biçimine uyum sağlamaya çalıştı. Tüm bu değişimler, edebiyatın da yönünü değiştirdi. Sanayi Devrimi, edebiyatı bir ayna gibi kullanarak toplumsal gerçekleri yansıtan, eleştiren ve hatta bazen bir ütopya sunan bir araç haline getirdi. Peki, bu büyük dönüşüm edebiyatta nasıl yer buldu? Gelin, bu sorunun cevabını birlikte arayalım.

Kentleşme ve Yabancılaşma: İnsanın Makineleşmesi

Sanayi Devrimi, insanları kırsal yaşamdan koparıp kentlere sürükledi. Fabrikaların etrafında yükselen yeni kentler, bir yandan refah vaat ederken diğer yandan yabancılaşma ve yalnızlık duygularını beraberinde getirdi. İnsanlar, artık doğayla iç içe yaşayan birer birey olmaktan çıkıp, fabrikalarda monoton işler yapan birer "dişli çark" haline geldi. Bu durum, özellikle Romantik yazarlar tarafından sert bir şekilde eleştirildi. William Wordsworth gibi şairler, doğanın güzelliklerini öne çıkararak, insanın makineleşmesine ve kent yaşamının yapaylığına karşı bir isyan başlattı. Wordsworth'un "Daffodils" (Nergisler) şiiri, doğanın insan ruhunu nasıl iyileştirdiğini anlatan bir manifesto gibidir adeta. Ancak, Sanayi Devrimi'nin hızına yetişmek mümkün değildi. Kentler büyüdükçe, insanlar da birbirlerine yabancılaştı. Bu yabancılaşma, edebiyatta özellikle realist ve natüralist yazarların eserlerinde kendini gösterdi. Charles Dickens'ın "Hard Times" (Zor Zamanlar) adlı romanı, tam da bu yabancılaşmayı ve insanın makineleşmesini ele alır. Dickens, fabrikaların soğuk duvarları arasında kaybolan insanlığı anlatırken, okuyucuyu da bu acımasız dünya üzerine düşünmeye davet eder.

İşçi Sınıfının Doğuşu: Emeğin ve Yoksulluğun Hikayesi

Sanayi Devrimi, işçi sınıfının doğuşuna tanıklık etti. Ancak bu doğuş, acılar ve eşitsizliklerle doluydu. Fabrikalarda çalışan işçiler, uzun saatler boyunca ağır koşullarda çalışıyor, karşılığında ise ancak geçinebilecek kadar ücret alıyordu. Çocuk işçiler, kadınlar ve yaşlılar, bu sistemin en savunmasız kurbanlarıydı. Edebiyat, bu yeni sınıfın sesi oldu. Elizabeth Gaskell'in "Mary Barton" adlı romanı, işçi sınıfının yaşadığı zorlukları ve sınıfsal çatışmaları gözler önüne serer. Gaskell, işçilerin hayatını anlatırken, onların umutlarını, hayal kırıklıklarını ve mücadelelerini de samimi bir şekilde yansıtır. Benzer şekilde, Émile Zola'nın "Germinal" adlı eseri, madencilerin zorlu yaşam koşullarını anlatarak, Sanayi Devrimi'nin karanlık yüzünü ortaya koyar. Zola, natüralist bakış açısıyla, işçilerin yaşadığı acıları bilimsel bir gerçekçilikle ele alır. Bu eserler, sadece edebi metinler değil, aynı zamanda toplumsal birer belge niteliği taşır.

Doğa ve Makine Çatışması: Romantik İsyan

Sanayi Devrimi, doğanın tahribatına ve insanın makineleşmesine yol açtı. Romantik yazarlar, bu duruma karşı bir isyan başlattı. Onlar için doğa, insan ruhunu besleyen bir kaynaktı. Ancak Sanayi Devrimi, bu kaynağı kurutuyordu. William Blake, "Songs of Innocence and of Experience" (Masumiyet ve Deneyim Şarkıları) adlı şiir koleksiyonunda, sanayileşmenin insan ruhu üzerindeki etkilerini ele alır. Blake, fabrikaların bacalarından yükselen dumanları, insanlığın masumiyetini kaybedişinin bir metaforu olarak kullanır. Romantikler, doğaya dönüş çağrısı yaparken, aslında insanın özüne dönüşünü savunuyordu. Ancak, Sanayi Devrimi'nin hızına yetişmek mümkün değildi. Kentler büyüdükçe, doğa da geri planda kaldı.

Edebiyatın Toplumsal Sorumluluğu: Eleştiri ve Umut

Sanayi Devrimi, edebiyatçıların toplumsal sorunlara karşı duyarlı olmasını sağladı. Birçok yazar, eserlerinde işçi sınıfının haklarını savundu ve toplumsal adaletsizliklere dikkat çekti. Charles Dickens, "Oliver Twist" adlı romanında, yetimhanelerde ve sokaklarda yaşayan çocukların acılarını anlatarak, toplumun bu kesimine ışık tuttu. Benzer şekilde, Thomas Hardy'nin "Tess of the d'Urbervilles" adlı eseri, kırsal kesimdeki değişimleri ve insanların yaşadığı trajedileri anlatır. Hardy, Sanayi Devrimi'nin kırsal yaşam üzerindeki etkilerini ele alırken, aynı zamanda insanın doğayla olan bağının kopuşunu da vurgular. Bu eserler, sadece eleştiri değil, aynı zamanda bir umut ışığı da taşır. Edebiyat, toplumsal değişimin bir aracı haline gelir.

Sonuç: Edebiyatın Dönüşümü ve Modern Dünyaya Yansımaları

Sanayi Devrimi, edebiyatın konularını, üslubunu ve biçimini kökten değiştirdi. Bu dönemde yazılan eserler, toplumsal gerçekleri yansıtan birer belge niteliği taşır. Romantizmden realizme, natüralizme kadar birçok akım, Sanayi Devrimi'nin etkilerini farklı açılardan ele aldı. Bugün bile, bu dönemin eserleri, modern dünyanın sorunlarına ışık tutmaya devam ediyor. Kentleşme, yabancılaşma, sınıfsal eşitsizlikler ve doğanın tahribatı, hala güncel sorunlar olarak karşımızda duruyor. Sanayi Devrimi'nin edebiyata yansımaları, bize sadece geçmişi değil, bugünü ve geleceği de anlama fırsatı sunuyor. Belki de tam da bu yüzden, bu dönemin eserleri hala okunmaya ve tartışılmaya devam ediyor.

Stalingrad Muharebesi – Nazi Almanya'sı için Bir Kırılma Noktası

 

GİRİŞ

   II. Dünya Savaşı’nın en kanlı ve kritik savaşlarından biri olan Stalingrad Muharebesi, yalnızca bir şehir savaşı olmanın ötesinde, Nazi Almanya'sının Doğu Cephesi’ndeki yenilmezlik algısını yıkan bir dönüm noktasıydı. Hitler’in Sovyetler Birliği’ni işgal etmek için başlattığı Barbarossa Harekâtı, 1942 yılına gelindiğinde büyük kayıplara rağmen Sovyet topraklarında ilerlemeye devam ediyordu. Ancak, bu ilerleyişin en zorlu engellerinden biri, Volga Nehri kıyısında bulunan ve adını Sovyet lideri Josef Stalin’den alan Stalingrad kenti oldu.

   Şehir, hem sanayi kapasitesi hem de stratejik konumu nedeniyle Nazi ordusunun gözünde önemli bir hedefti. Hitler için bu kentin ele geçirilmesi, Doğu Cephesi’nde kesin bir zafer kazanmanın anahtarıydı. Ancak Sovyetler için Stalingrad, yalnızca askeri bir nokta değil, aynı zamanda ideolojik ve psikolojik olarak savunulması gereken bir kale konumundaydı. Bu yüzden Sovyet liderliği, kentin savunulmasını bir ölüm kalım meselesi olarak gördü. Ağustos 1942’de başlayan Alman hava saldırıları ve ardından gelen sokak çatışmaları, savaşın en kanlı ve yıpratıcı anlarını başlattı.

 Stalingrad'ın Stratejik ve Sembolik Önemi

  Stalingrad, Hazar denizine ve petrol rezervlerinin bulunduğu bölgelere yakınlığıyla, savaşın stratejik unsurlarından birini oluşturuyordu. Almanlar, Sovyetler Birliği’nin kalbine doğru ilerlerken, bu şehrin ele geçirilmesinin rakip güçlerin ikmal hatlarını kesip, ekonomik ve askeri kaynaklara erişimi kısıtlayacağını düşünmüştü. Ancak, Sovyetler Stalingrad’ı koruyarak Alman ilerleyişini yavaşlattı ve düşmanın lojistik sistemlerine ağır darbe indirdi.

    Stalingrad, sadece coğrafi bir nokta değildi; aynı zamanda sembolik bir öneme de sahipti. Şehrin ismi, Sovyet lideri Stalin ile özdeşleştirilmişti ve düşmanın bu sembolik merkezi ele geçirmesi, moral üzerinde yıkıcı etkiler yaratabilirdi. Ancak, Sovyetlerin burada gösterdiği direniş hem kendi halklarının hem de müttefiklerinin moralini yükseltti. Alman ordusu için ise, bu zorlu ve uzun süren muharebe, ilerlemenin durduğunu ve savaşın kaderinin değişmeye başladığını simgeledi.

   Stalingrad Muharebesi, savaşın ilk yıllarında Almanların üstün görünen ilerleyişinin sonunu işaret etti. Şehrin kuşatılması ve sonrasında yaşanan şiddetli çatışmalar, Alman ordusunun stratejik hatalarına ve yetersizliklerine dikkat çekti. Bu muharebe, Sovyetler Birliği'nin sadece direniş gücünü değil, aynı zamanda büyük fedakarlık ve yeniden yapılanma kapasitesini de ortaya koydu. Böylece, Stalingrad, Doğu Cephesi’nde inatçı bir savunma hattı oluşturarak, savaşın seyrini Sovyet lehine çevirmeye yardımcı oldu.

   Hem Alman hem de Sovyet tarafında milyonlarca asker, siviller ve askeri teçhizat bu muharebede hayatını kaybetti veya ağır hasar gördü. Bu devasa kayıplar, savaşın ne denli acımasız ve yıkıcı olabileceğinin bir simgesi haline geldi. Stalingrad, savaşın sadece askeri bir mücadele değil, aynı zamanda insani bir trajedi olduğunu tüm dünyaya gözler önüne serdi.

   Stalingrad'da alınan dersler, modern askeri stratejilerde ve uluslararası ilişkilerde hala önemli bir referans noktasıdır. Bu savaş, yalnızca üstün teknolojik ya da sayısal gücün değil, stratejik düşüncenin, doğru zamanlama ve planlamanın, moralin ve direnişin önemini vurgulamıştır. Hem liderler hem de askeri tarihçiler, Stalingrad'ı incelerken, zaferin ve yenilginin arkasındaki karmaşık dinamikleri anlamaya çalışır.

Luftwaffe’nin Doğuşu: Almanya’nın Gizli Hava Gücü

     İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasından önce Almanya, hava kuvvetlerini yeniden inşa etmek gibi zorlu bir görevle karşı karşıyaydı. Versay Antlaşması’nın getirdiği kısıtlamalar nedeniyle Alman hava gücü yok denecek kadar zayıftı. I. Dünya Savaşı’nın sonunda imzalanan bu antlaşma, Almanya’nın ordusunun ve donanmasının büyüklüğünü sınırlandırmış, aktif bir hava kuvveti bulundurmasını tamamen yasaklamıştı. Bu zor duruma rağmen, General Hans von Seeckt, Almanya’nın bağımsız bir hava gücüne sahip olması gerektiğini savunarak 1.700 uçak ve 10.000 kişilik bir hava kuvveti talep etti. Ancak bu talebi kabul edilmedi. Yine de, onun ileri görüşlülüğü ve kararlılığı, Almanya’nın hava savaşında tecrübeli bir kadroyu elinde tutmasını sağladı. Bu subaylar, ordu ve donanma bünyesinde gizlice görev yaparak güçlü bir hava kuvveti fikrini savaşlar arası dönemde canlı tutmayı başardılar. Adolf Hitler’in en güvendiği isimlerden biri olan Reichsmarschall Hermann Göring’in yönetimi altında, Almanya Luftwaffe’yi kurarak Avrupa, Asya ve Kuzey Afrika’da güçlü bir hava hakimiyeti kurmaya başladı. 1940 yılına gelindiğinde, Luftwaffe dünyadaki en büyük hava kuvveti haline gelmişti. Hitler ve Nazi rejiminin iktidara gelmesiyle birlikte Almanya, seferberlik ve silahlanmaya odaklandı. Bu çabaların büyük bir kısmı, askeri hava gücünün inşasına yönlendirildi. Almanya’nın sivil havacılıkta sağladığı ilerlemeler, askeri havacılığa geçişini kolaylaştırdı. İngilizler gibi, Almanlar da askeri hava gücünün geleceğinin bağımsız bir bombardıman filosunun geliştirilmesine bağlı olduğunu düşündüler. Ancak, teknolojik sınırlamalar, Luftwaffe’nin genelkurmayındaki doktrinsel anlaşmazlıklar ve ordunun havadan destek talepleri, bu stratejik bombardıman planlarının hayata geçirilmesini engelledi. Tarihçi Richard Muller, Alman hava gücü doktrininin çeşitli unsurlar içerdiğini ve tek bir kalıba sığdırılamayacağını belirtir. Luftwaffe, 1930’larda büyüyüp gelişirken uzun menzilli bombardıman uçaklarına odaklanmıştı. Ancak uçak motor teknolojisindeki tasarım sorunları ve ordunun ihtiyaçları nedeniyle bu stratejiden sapıldı. O dönemin Alman hava gücü kuramcıları, 20. yüzyıl sanayi toplumlarının hava saldırılarına karşı son derece savunmasız olduğunu fark etmişlerdi. Bu yüzden, savaşlar arası dönemde hava gücünün bağımsız mı yoksa stratejik bir destek unsuru olarak mı kullanılması gerektiği konusunda yoğun tartışmalar yaşandı. Alman hava subayları, Amerikalı ve Avrupalı meslektaşları gibi, bağımsız bir bombardıman filosunun önemine inanıyordu. Ancak, Almanya’da ortaya çıkan hava gücü doktrini, çeşitli unsurlardan oluşan bir karma sistem haline geldi. Buna göre, hava gücü hem kara ve deniz kuvvetlerini desteklemek hem de düşman ekonomisini ve stratejik hedeflerini yok etmek için bağımsız operasyonlar düzenlemek amacıyla kullanılacaktı. Alman Hava Kuvvetleri, hava taşımacılığını baştan itibaren bir öncelik olarak görmediğinden, bu alanda etkili bir örgütsel yapı oluşturmayı ihmal etti. Sonuç olarak, hava nakliye kuvvetleri bağımsız bir filoya sahip olamadı ve yalnızca 7. Hava Tümeni’ne bağlı bir kanat olarak varlığını sürdürdü. Bu ikincil rol, hava taşımacılığı kuvvetleri için büyük bir dezavantaj yarattı. Tarihçi Richard Suchenwirth, bağımsız bir hava taşımacılığı filosunun kurulması durumunda, bu filonun bir başkomutan ve genelkurmay subaylarından oluşan bir kadroya sahip olacağını belirtir. Deneyimli ve üst rütbeli subaylar, idari ve operasyonel sorunları çözebilecek birikime sahip olacaklardı. Ayrıca, tatbikatlarda ortaya çıkan sorunlara doğrudan çözümler üretebilirlerdi. Eğer böyle bir organizasyon mevcut olsaydı, Kholm ve Demyansk’taki gereksiz hava ikmal operasyonları önlenebilir, Stalingrad Hava Köprüsü’nün başarısızlığı engellenebilirdi. Ancak organizasyonel eksiklikler, Luftwaffe’nin hava taşımacılığındaki tek sorunu değildi. Eğitim süreçleri de sistematik sorunlarla karşı karşıyaydı. Savaş öncesinde ve 1942’ye kadar, Alman pilot adayları ortalama 100 saatlik uçuş eğitimi alıyordu.

   Luftwaffe’nin pilot eğitim programı şu aşamalardan oluşuyordu:

A Kursu: Temel uçuş eğitimi (yaklaşık 30 saat). Bu sürenin 5 saati eğitmenle, 25 saati ise solo uçuşlardan oluşuyordu.

B Kursu: Daha güçlü uçaklarla 60 saatlik ek eğitim. Bu aşamada pilotların avcı pilotu, bombardıman pilotu, gözlemci ya da yer ekibinde görevli olacağı belirleniyordu.

C Kursu: Bombardıman ve uzun menzilli keşif pilotlarına yönelik çok motorlu uçak eğitimleri. Junkers 52, Dornier 17 ve Heinkel 111 gibi uçaklar kullanılıyordu.

       Hava taşımacılığı için ayrıca formasyon uçuşu, alçak irtifa uçuşu, gece ve aletl uçuş, personel ve ekipman havadan bırakma teknikleri gibi uzmanlık eğitimleri de vardı. Ancak bu eğitim programı barış zamanına uygun bir sistemdi.

   Eğitim Kalitesinin Düşüşü ve Luftwaffe’nin Çöküşü

      1942’ye kadar Alman pilotları, RAF (Kraliyet Hava Kuvvetleri) pilotları kadar eğitim alıyordu. Ancak 1943 itibarıyla eğitim süresi dramatik bir şekilde azalmaya başladı. Luftwaffe’nin pilotları, müttefiklerine kıyasla yarı yarıya daha az eğitim almaya başladı. Yılın ikinci yarısında ise bu fark daha da büyüdü.

   Luftwaffe pilotları, RAF pilotlarının aldığı sürenin üçte biri kadar eğitim aldı.

   Amerikan pilotlarının aldığı sürenin ise beşte biri kadar eğitim alabildiler.

   Bundan daha da vahim olan, nitelikli personelin giderek azalmasıydı. Savaşın başlarında Luftwaffe, Almanya’nın en zeki ve en yetenekli gençlerini seçiyordu. Hatta Göring, savaş sonrası sorgusunda, "Luftwaffe, Almanya’nın en iyilerini aldı, denizaltılar ikinci sıradaydı, panzer birlikleri üçüncü sıradaydı" diyerek bu durumu açıkça ifade etti. Ancak savaş ilerledikçe pilot kayıpları artınca, daha genç ve yetersiz eğitimli personeller pilot olarak görevlendirilmeye başlandı. Bu da Luftwaffe’nin etkinliğini ciddi şekilde zayıflattı.

   Ju-52 ve Hava Taşımacılığındaki Yetersizlikler

      Alman Hava Kuvvetleri’nin hava taşımacılığı için seçtiği uçak Ju-52 idi. Bu uçak çok yönlü ve dayanıklıydı, ancak aslen taşımacılık ve pilot eğitimi için özel olarak tasarlanmamıştı. Luftwaffe, Ju-52’yi yeni bir eğitim uçağı ile değiştirmediğinden, hem eğitim hem de operasyonlar için aynı uçağı kullanmak zorunda kaldı.

   1943’e kadar Ju-52’ye olan talepler sürekli arttı, ancak üretim bu ihtiyacı karşılamaktan uzaktı. Eğitime ayrılan uçaklar, hava taşımacılığı için kullanılan uçaklarla rekabet halindeydi. Bu da hem eğitim kalitesini düşürdü hem de hava taşımacılığı operasyonlarının verimini azalttı.

       Luftwaffe’nin başarısızlığında hava taşımacılığı alanındaki organizasyon eksiklikleri ve eğitim sisteminin çöküşü büyük rol oynadı.

     Bağımsız bir hava taşımacılığı filosu kurulmadığı için hava ikmal operasyonları başarısız oldu.

     Pilot eğitimi savaş ilerledikçe yetersiz hale geldi, müttefiklere kıyasla büyük bir dezavantaj oluştu.

      Ju-52 gibi çok amaçlı uçakların hem eğitim hem de operasyonlar için kullanılması, üretimin talebi karşılamamasıyla daha da büyük bir soruna dönüştü.

     Bu faktörler birleşerek, Stalingrad’daki hava ikmal başarısızlığı ve Luftwaffe’nin savaşın ilerleyen dönemlerindeki çöküşüne doğrudan katkı sağladı (Akins,2004).

    Hitler’in Ölümcül Yanılgısı: Moskova’yı Göz Ardı Etmek

   1941 sonbaharında, Doğu Cephesi'nde Alman ordusunun savaş ruhu en yüksek seviyedeydi. 22 Haziran'da devasa "Barbarossa Operasyonu" sonrasında, Alman birlikleri kısa sürede Rus topraklarına 500 mil ilerlemişti; 1 Ekim itibarıyla cephe, kuzeyde Leningrad'dan güneyde Kırım Yarımadası'na kadar 1.490 mil uzunluğa ulaşmıştı. Bu ilerleyiş, pek çok Alman komutanının hayal bile edemeyeceği sonuçlar doğurmuştu: yıl sonuna kadar yalnızca esir alınan üç buçuk milyon Rus askerin yanı sıra, Josef Stalin’in ölümüne kadar savaşmaları için emrettiği askerlerin oluşturduğu dört milyon kayıp yaşanmıştı. Alman alt kademedeki askerler, düşmanın artık onlara gerçek bir mücadele sunmayacağına inanıyordu. Fakat düşmanın direncini büyük bir yanılgıyla hafife almışlardı. Temmuz ayının sonlarına doğru, "Moskova" yazılı pankartlar taşıyan Alman birlikleri Rus başkentine doğru ilerlerken, Rus yetkililer, önceki aylardaki aksaklıkları telafi etmek amacıyla yeni bir Sovyet Yüksek Komutanlığı olan Stavka'yı kurmak için yoğun bir şekilde çalışıyordu. Ağustos ayında, Alman birliklerinin karşısındaki cephelerde görev alması için üç yeni komutan atandı: Kuzey-Batı Cephesi için Mareşal Voroshilov, Batı Cephesi için Semyon Timoshenko ve Güney-Batı Cephesi için Seymon Budenny. Ayrıca, düşman hatlarının gerisinde görev yapacak ev bekçisi tugayları, işçi taburları ve direnişçi birlikler kurmak amacıyla emirler gönderildi. Bu girişimlerin temel amacı, Rusya’ya kritik derecede ihtiyaç duyulan zamanı kazandırmaktı; böylece Stalin, ülkenin devasa kaynaklarını savaş için seferber edebilir ve 16 milyon asker çağındaki vatandaşı orduya kazandırarak ordusunu yeniden güçlendirebilirdi. Başlangıçta saldırganların üç temel hedefi belirlenmişti: Kuzey’de Leningrad (Army Group North için), Orta’da Moskova (Field Marshal Fedor von Bock’un yönettiği Army Group Center için) ve Güney’de Rostov (General Gerd von Rundstedt’in liderliğindeki Army Group South için). Fakat her bölgede Alman hırslarına karşı inatçı bir direnişle karşılaşılmıştı. Moskova’ya giden yolda bulunan antik Smolensk kalesinde, Almanların Dördüncü Panzer Ordusu şehri kolaylıkla ele geçirmiş olsa da, şehirden yaklaşık 25-30 mil doğuda, Katyuşa roket füzeleri ve mayın tarlalarıyla desteklenen Sovyet ablukasıyla karşılaşmıştı. Bu hattın gerisinde, Rus birlikleri toparlanarak Moskova savunmasını yeniden organize etmeye başlamıştı. Hitler ise Moskova’ya karşı pek ilgili görünmüyordu; onun gözünde Rus başkenti sadece coğrafi bir kavramdı, gerçek bir güç merkezi olarak görmüyordu. Bunun yerine, göz alıcı petrol rezervlerine sahip Ukrayna'yı adeta göz ardı edemedi. Fakat bu, ölümcül bir hesap hatasıydı. Ukrayna’nın önemi tartışılmazdı; Kafkasya’daki petrol sahaları Alman ordusunun başarısı için hayati öneme sahipti, ancak Moskova’dan sonra geliyordu. Ünlü 19. yüzyıl askeri stratejisti Carl von Clausewitz, "Düşmanı eyaletlerini fethederek değil, gücünün kalbine inerek yere sermeliyiz" demişti. Hitler ise kendini Clausewitz’ten daha üstün bir stratejist olarak görüyordu. Tarih ise bu iddiasının ne kadar yanıldığını kanıtlayacaktı (Kadidal,2017).

    Stalingrad: İnsanlık Tarihinin En Kanlı Savaşı ve Bir Dönüm Noktası

    

     Stalingrad’da artık sokaklar metreyle değil, cesetlerle ölçülüyordu. Şehir, gündüzleri dumanların gökyüzünü kapladığı devasa bir yangın alanına dönüşmüştü. Geceleri ise alevlerin kızıllığı altında yankılanan çığlıklar şehri cehenneme çeviriyordu. Hatta köpekler bile bu korkunç ortamdan kaçmak için Volga Nehri’ne atlayıp karşı kıyıya ulaşmaya çalışıyordu. Hayvanlar kaçıyordu, taşlar bile bu dehşete uzun süre dayanamıyordu ama insanlar direnmek zorundaydı. 2 Şubat 1943’te, zayıf düşmüş, dizanteriyle kıvranan ve yüzü tiklerle kasılan bir Alman Mareşali, Stalingrad’da Sovyet güçlerine teslim oldu. General Şumilov’un karargâhına götürüldüğünde, Sovyet subayları onun gerçekten bir mareşal olduğuna inanmakta güçlük çekmiş ve rütbesini kanıtlamasını istemişti. Böylece, insanlık tarihinin en kanlı savaşı ve İkinci Dünya Savaşı’nın kaderini değiştiren dönüm noktası sona ermişti. Stalingrad’daki Alman yenilgisi tek bir kelimeyle özetlenebilir: Kibir. 1942 yılına girerken, Hitler kendisini Napolyon’dan sonra Avrupa’nın en büyük fatihi olarak görüyordu. İspanya’nın sessiz desteği, Polonya’nın doğu sınırlarına kadar uzanan geniş imparatorluğu ve Dunkirk’ten yeni çıkmış, hâlâ toparlanmaya çalışan bir Britanya ile Avrupa’da ona rakip olabilecek kimse kalmamış gibiydi. Amerika ise kendi içine kapanmıştı. Hitler için tehdit oluşturabilecek hiçbir güç görünmüyordu. Ancak Stalingrad, onun bu hatalı özgüveninin bedelini tüm dünyaya gösterecekti. 22 Haziran 1941’de, tarihin gördüğü en büyük ordu olan 3,3 milyon Alman askeri ve yarım milyon müttefik güç, 1400 kilometrelik bir sınırı aşarak Sovyetler Birliği’ne saldırdı. Barbarossa Harekâtı başlamıştı. Stalin, kendisine sunulan istihbarata inanmayı reddetmiş ve generallerinin uyarılarını göz ardı etmişti. Bunun sonucunda Sovyetler hazırlıksız yakalandı; yüz binlerce asker esir düştü (çoğu açlık ve soğuktan hayatını kaybedecekti) ve Sovyet hava kuvvetleri daha havalanamadan imha edildi. (Benzer bir taktik 1967’de İsrail Hava Kuvvetleri tarafından tekrar edilecekti.) İlk şokla Stalin’in sinir krizi geçirdiği söylense de birkaç gün içinde toparlanarak halkını Büyük Vatanseverlik Savaşı için seferber etti. Alman ordusu kısa sürede yüzlerce kilometre ilerledi ve Rusların yenilmesi an meselesi gibi görünüyordu. Hitler, "Kapıyı tekmelemek yeterli, bu çürük yapı kendi kendine yıkılacak." diyerek zaferden emindi. Ancak Almanlar için sorunlar baş göstermeye başladı. Lojistik hatlar çok uzamıştı, ağır zırhlı araçlar için arazi uygun değildi ve Hitler’in ‘aşağı ırk’ olarak gördüğü Rus askerleri ölümüne savaşmaya kararlıydı. Bu, Almanların daha önce karşılaşmadığı bir direnişti. Moraller bozuldu, teçhizat arızalandı, yakıt sıkıntısı baş gösterdi ve kayıplar hızla arttı. Hitler ve generalleri arasındaki gerilim giderek büyüdü ve bu, savaş boyunca stratejik kararları felç eden bir zehir haline geldi. Sonunda General Kış devreye girdi, Rusya'yı işgal etmenin zorluğunun tarihsel nedenlerinden biri. Yollar önce çamura, sonra tamamen donmuş hale geldi (bu duruma rasputitsa denir). Alman Genelkurmayı o kadar hızlı bir zafer bekliyordu ki kış üniformaları bile temin edilmemişti. Askerler, kıyafetlerinin altına gazete kağıtları sokarak ısınmaya çalıştılar ve etraflarındaki her şeyi yakmak zorunda kaldılar. Motorlar dondu, tanklar ve uçaklar çalışmaz hale geldi, silahlar ateş edemedi, açıkta kalan eller metal yüzeylere yapıştı ve binlerce asker donma nedeniyle hayatını kaybetti. Kasım ayında, işgalci Alman güçleri kötü durumda olsa da, zemin sertleşti ve tanklar hareket etmeye başladı. Bu, onları Rus başkentine doğru ilerlemeye sevk etti. Stalin, Moskova’yı boşaltmayı planlıyordu ancak General Zhukov, Japonların Rusya’ya saldırmayacakları netleşince, Sibirya'dan yeni birlikler getirerek Stalin’i Moskova’da kalmaya ikna etti. Almanlar Moskova'ya 30 kilometre kadar yaklaşabildiler; Kremlin’in kısa bir süreliğine görünen silueti, onlara zaferin çok yakın olduğu izlenimini verdi. Ancak işte o noktada, Zhukov, Kazakları saldırtarak Almanları geriye püskürttü. Almanlar birkaç yüz kilometre geri çekildiler, sonra yeniden düzenlenip, siper kazandılar. Savaş, Şubat ayına kadar devam etti ve yavaşça duraklama noktasına geldi. Stalin her zamanki gibi kendini tutamayarak, Zhukov'un kuvvetleri tek bir noktada yoğunlaştırma tavsiyesini dinlemeyip, tüm cephe boyunca saldırıya geçilmesini istedi ve bu da daha fazla kazanımın kaybolmasına sebep oldu. Alan Bullock, savaşın koşullarını “insan dayanıklılığının sınırlarına getiren” bir ortam olarak tanımlamıştır. Buna rağmen Sovyet ordusu hâlâ düzensiz, kötü yönetilen ve büyük kayıplar veren mantıksız cephe saldırılarıyla savaşmaya devam ediyordu. Stavka (Sovyet Yüksek Komutanlığı) savaş yönetimi konusunda hâlâ öğrenmesi gereken çok şeye sahipti ve Stalin'in ani müdahaleleri işleri daha da zorlaştırıyordu. Tüm bunlara rağmen, Alman tankları ilerlemeye devam etti ve artık Sovyetler’in başkenti Moskova görünür hale gelmişti. Generallerin ortak görüşü (özellikle Guderian’ın) şehri ele geçirmek ve kış bastırmadan önce savaşı bitirmekti. Eğer Moskova düşerse, ya Sovyetler tamamen yenilecek ya da Asya içlerine çekilmek zorunda kalacaktı. Daha pragmatik bir hesaplama ise şunu gösteriyordu: Ele geçirilen Moskova, yorgun Alman ordusu için bir kış üssü olabilir ve güçlerini yeniden toparlamalarına olanak tanıyabilirdi (Kaplan,2023).

 

         Alman Hava Saldırıları, Şehrin Enkaza Dönüşü ve İlk Çatışmalar

      23 Ağustos 1942’de Alman Luftwaffe birlikleri, Stalingrad’a büyük çaplı hava saldırıları düzenledi. Gökyüzü, bombardıman uçaklarının gürültüsüyle yankılanırken, yüzlerce ton bomba kentin üzerine yağdı. Bu saldırılar, Stalingrad’ı adeta bir enkaza çevirdi. Binalar yerle bir olurken, binlerce sivil hayatını kaybetti. Şehirde geriye yalnızca yanmış yapılar, harabe sokaklar ve külle kaplanmış bir manzara kaldı.

      Ancak, Almanların tahmin ettiği gibi bir teslimiyet yaşanmadı. Sovyetler, yıkılan şehirde savunma yapmayı öğrendi. Enkaz hâline gelmiş binalar ve dar sokaklar, Sovyet askerleri için doğal siperler haline geldi. Kızıl Ordu, gerilla taktikleri kullanarak sokak çatışmalarına yöneldi. Alman birlikleri, kentin her köşesinde direnişle karşılaşarak ilerlemekte zorlanmaya başladı.   

         Özellikle Volga Nehri kıyısındaki bölgelerde çatışmalar yoğunlaştı. Almanlar, hızlı bir zafer kazanmayı beklerken, sokak savaşlarının karmaşıklığı nedeniyle büyük kayıplar verdi. Sovyet keskin nişancıları, kentin harabeleri arasına gizlenerek Alman askerlerine ani saldırılar düzenliyordu. Mayınlar ve gizli pusu noktaları, işgalci kuvvetleri yavaşlattı.

       İlk günlerde Almanlar, ağır bombardıman ve üstün ateş gücüyle avantajlı görünse de, Sovyetler’in kararlı direnişi ve şehir savaşındaki ustalığı, savaşın gidişatını farklı bir noktaya taşıdı. Stalingrad, sadece bir şehir olmaktan çıkıp, tarihin en kanlı ve çetin mücadelelerinden birinin sahnesine dönüştü.

        SONUÇ

        Stalingrad Muharebesi, Alman 6. Ordusu’nun teslim olmasıyla 2 Şubat 1943’te sona erdi ve bu, Nazi Almanyası’nın Doğu Cephesi’ndeki gerileyişinin başlangıcı oldu. Hitler’in savaş stratejisindeki en büyük hatalarından biri, Moskova yerine Stalingrad’a odaklanması ve Sovyetler’in direncini küçümsemesi oldu. Savaşın sonunda, Nazi ordusu 800.000’den fazla asker kaybederken, Sovyet tarafında milyonlarca kayıp yaşandı. Ancak, bu zafer Sovyetler Birliği’nin moralini ve savaş gücünü artırarak onları karşı saldırıya geçmeye teşvik etti.

         Stalingrad, tarihte yalnızca bir muharebe olarak değil, savaşın seyrini değiştiren bir dönüm noktası olarak anılmaktadır. Savaşın ardından Sovyetler Birliği, Nazi işgaline karşı büyük bir psikolojik üstünlük kazandı ve Kızıl Ordu, Doğu Avrupa boyunca ilerleyerek Berlin’e kadar ulaşan bir karşı saldırıyı başlattı. Bu savaş aynı zamanda modern askeri stratejilerde şehir savaşlarının ne kadar yıkıcı ve belirleyici olabileceğini gösterdi.

      Sonuç olarak, Stalingrad, sadece bir şehir savaşından ibaret değildi; II. Dünya Savaşı’nın kaderini değiştiren, Nazi Almanyası’nın gerilemesini başlatan ve Sovyetler Birliği’ni zafer yoluna sokan bir dönüm noktasıydı. Hem askeri hem de insani boyutuyla, Stalingrad Muharebesi, tarihin en trajik ama bir o kadar da önemli savaşlarından biri olarak hatırlanmaktadır.

     KAYNAKÇA 

     Akins, W. (2004). Ghosts of Stalingrad (ATZL-SWD-GD). US Army Command and General Staff College.

       Kadidal, A. (2011, June). Stalingrad Pocket: The Advance to Stalingrad and the Destruction of the Sixth Army.

       Kaplan, R. M. (2023). Stalingrad: The hinge of history. How Hitler’s hubris led to the defeat of the Sixth Army. Commentary, 31(2).

      Görseller;

           https://www.historyhit.com/facts-about-the-battle-of-stalingrad/

       https://www.maxwell.af.mil/News/Display/Article/1754049/operation-argument-big-week-the-beginning-of-the-end-of-the-german-luftwaffe/

         https://germanwarmachine.com/commanders/hans-von-seeckt.html

       https://warontherocks.com/2017/08/the-motherland-calls-the-battle-of-stalingrad-75-years-later/

 https://www.bostonglobe.com/arts/movies/2014/02/27/movie-review-the-battle-stalingrad/XETNH7iDw6HS7oGheVPi5M/story.html

       https://www.aa.com.tr/tr/dunya/insanlik-tarihinin-en-buyuk-felaketi-2-dunya-savasi/2674182

EKONOMİK YARDIM MI, STRATEJİK HAMLE Mİ? MARSHALL PLANI ÜZERİNE

 

GİRİŞ

   II. Dünya Savaşı sonrası dünya, yıkımın ve kaosun izlerini taşırken, yeniden yapılanma kaçınılmaz bir zorunluluk haline gelmişti. Avrupa'nın ekonomik çöküşü, sadece bu kıta için değil, küresel istikrar için de ciddi bir tehdit oluşturuyordu. İşte tam bu noktada, Amerika Birleşik Devletleri'nin başlattığı Marshall Planı, yalnızca ekonomik bir yardım değil, aynı zamanda Soğuk Savaş'ın ilk büyük hamlelerinden biri olarak şekillendi. Bu yazıda, Marshall Planı’nın Avrupa’nın yeniden inşasındaki rolünü, Türkiye gibi ülkeler üzerindeki etkilerini ve bu süreçte ortaya çıkan ekonomik ve politik dönüşümleri inceleyeceğiz.

MARSHALL PLANI NEDEN VE NASIL ORTAYA ÇIKTI

  Marshall Planı, II. Dünya Savaşı'nın ardından Amerika Birleşik Devletleri tarafından Avrupa'nın yeniden yapılandırılması amacıyla 1948 yılında başlatılan bir yardım programıdır. Resmî adıyla European Recovery Program (ERP), 13 milyar dolarlık (bugünün parasıyla yaklaşık 130 milyar dolar) bir mali destek sunmuş, bu da savaşın tahribatından ağır şekilde etkilenmiş Avrupa ülkelerinin ekonomik kalkınmalarına önemli ölçüde katkı sağlamıştır.

   Plan, dönemin Amerikan Dışişleri Bakanı George C. Marshall'ın liderliğinde şekillenmiş ve hem savaşın neden olduğu yıkımın ardından Avrupa'nın toparlanmasına yardımcı olmayı hem de Sovyetler Birliği'nin etkisini engellemeyi amaçlamıştır. Ancak, yalnızca ekonomik bir destekten çok daha fazlasını ifade ediyordu; Marshall Planı, Batı Avrupa'nın yeniden düzenlenmesiyle birlikte, Amerika'nın Sovyetlere karşı ideolojik ve ekonomik bir üstünlük kurmasının ilk adımlarından biriydi.

II. Dünya Savaşı'nın ardından Avrupa ülkeleri büyük bir ekonomik çöküntüye uğramıştır. Bu dönemde Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa'ya yardım göndermeye karar almıştır. Yardımın temel amacı, savaşın yol açtığı olumsuz etkilerden dolayı zayıflayan Avrupa ekonomilerinin yeniden toparlanmasını sağlamaktır. Amerika'nın bu yardımları sunmasında çeşitli nedenler bulunmaktadır. Bu yardımlar sayesinde Amerika, ticaret yapabileceği yeni pazarlar edinmiş ve gelişen Avrupa ekonomileri, uluslararası ticaretle uyumlu hale gelmiştir. Sonuç olarak, Amerika Birleşik Devletleri, bu ülkelerle daha fazla ihracat yapma imkânına kavuşmuştur (Arkes, 2015, aktaran, Uzunkaya,2019). Ekonomik faktörlerin yanı sıra, Amerika Birleşik Devletleri tarafından yapılan yardımların politik sebepleri de önemli bir yer tutmaktadır. II. Dünya Savaşı'nın ardından komünizm, dünya genelinde hızla yayılan bir ideoloji haline gelmiştir. Amerika Birleşik Devletleri, bu yönetim biçimine karşı çıkmış ve dünya genelinde komünizmin yayılmaması için siyasi adımlar atmayı hedeflemiştir. Bu bağlamda, Avrupa ülkelerine yapılan ekonomik yardımlar, söz konusu ülkelerin komünizmden uzaklaşmalarını sağlamayı amaçlamıştır (Bischof vd., 2018; Rosamond, 2017, aktaran, Uzunkaya,2019). Belirtilen dönemde, komünizmi benimseyen Sovyetler Birliği, hem ekonomik hem de siyasi açıdan önemli bir güç kazanmaya başlamıştır. Bu süreçte, Sovyetler Birliği'nin etkisi altına giren birçok ülke olmuştur. Amerika Birleşik Devletleri, Sovyetler Birliği'nin bu yükselişinden rahatsızlık duymuş ve bu etkiyi sınırlamak amacıyla harekete geçmiştir. Özellikle, Fransa, İtalya ve Almanya gibi güçlü Avrupa ülkelerinde komünizmin yayılmasını engellemeye çalışmıştır. Marshall Planı, bu hedefe ulaşmak için kritik bir rol oynamıştır (Franz, 2016, aktaran, Uzunkaya,2019).

MARSHALL PLANI'NIN İÇERİĞİ

   Amerika, Avrupa'nın yeniden inşası için başlangıçta sınırlı iki taraflı krediler, IMF aracılığıyla uygulanacak istikrar programları ve BM ile Dünya Bankası tarafından finanse edilecek bir Yeniden İmar Planı uygulamayı planlamıştır. Ancak, artan ekonomik istikrarsızlıklar, daha geniş kapsamlı bir çözüm geliştirilmesi gerekliliğini ortaya koymuştur. Bu nedenle, çözüm olarak tüm Avrupa'yı kapsayacak bir yardım programı oluşturulmasına karar verilmiştir. Amaç, Avrupa'da ekonomik entegrasyonu sağlamak ve hızlı bir şekilde yeniden yapılanmayı gerçekleştirmektir. Amerika, Gayri Safi Milli Hasılası'nın (GSMH) %2'sini transfer ederek Avrupa'nın ekonomik kalkınmasını sağlamayı hedeflemiştir. Ekonomik serbestleşmeyi teşvik etmek ve ticareti yaygınlaştırmak amacı güden bu plan, adından da anlaşılacağı üzere, “yardım etme” olarak tanımlanmış olsa da, aslında temel hedefi Amerikan üretiminin Avrupa'da pazar bulabilmesi için Avrupa'nın talep edebilir bir ekonomik duruma gelmesini sağlamaktı. Belirlenen hedeflere ulaşmak için hızla adımlar atılmıştır. 5 Mart 1947'de Türkiye ve Yunanistan'a yönelik ekonomik ve askeri yardımların görüşülmesinin ardından, bir kurul oluşturulmuştur. Bu kurul, yardım yapılacak ülkeleri belirlemiş, yardımlar için kaynak arayışına girmiş ve yardımın başarısız olması durumunda ortaya çıkabilecek olumsuz sonuçları incelemiştir. Kurul, ilk raporunda, komünizmin tehdit oluşturduğunu ve Amerika'nın yardımlarıyla Batı Avrupa'nın yeniden yapılandırılması gerektiğini vurgulamıştır. Ayrıca, George Kennan'ın başkanlığında bir çalışma grubu kurulmuş ve bu grup, George Marshall'a sunduğu ilk raporunda, Amerika'nın Avrupa'da yoğun bir faaliyet başlatmasını önermiştir. Avrupa'nın yeniden inşası yalnızca ekonomik ihtiyaçlarla değil, aynı zamanda stratejik gerekliliklerle de zorunlu hale gelmiştir. 

Amerika için Avrupa, "düşman kutbun" kontrolüne girmemesi gereken önemli bir arz ve emek kaynağı, aynı zamanda bir sanayi merkezi olarak görülüyordu. Çünkü Amerika, ekonomik ve siyasi güç dengesini sağlamakta zorlanırsa, bu bölge Sovyetler Birliği'nin genişlemesine açık bir hale gelebilirdi. Plan, belirlenen şartlar nedeniyle Amerika'ya diğer ülkelerin plan ve uygulamalarını denetleme kolaylığı sunmuş ve beğenmediği her noktaya müdahale etme imkânı sağlamıştır. Bu müdahale sadece ekonomik alanla sınırlı kalmamış, yardım alan ülkelerin siyasetlerine de sirayet etmiştir. Amerika, ulusal çıkarlarıyla çelişkili bir durum gördüğünde yardımı kesme hakkına sahip olduğundan, bu durum yardım alan hükümetleri Amerika'ya karşı daha uysal hale getirmiştir. Planın uygulanmasıyla, stratejik ürünlerin Doğu ülkelerine gönderilmesi yasaklanmış, böylece Doğu ile Batı arasındaki ticaret ilişkileri büyük ölçüde kesilmiş; Batı ülkeleri ise büyük oranda Amerika'ya borçlanarak ekonomik anlamda bu ülkeye bağlı hale gelmiştir. Marshall Planı'nın uygulanma sebebinin ekonomik boyutu şu şekilde özetlenebilir: Dünya ekonomisinin gerçek anlamda dengede olması, bu dengenin fiyat istikrarı ve tam istihdamı sürekli olarak sağlayan güçlü milli ekonomilere dayanmasına bağlıdır. Klasik iktisat teorisinin savunduğu gibi, piyasaların kendiliğinden dengeye gelmesi mümkün olmamış ve bunun en belirgin örneği, 1929 Dünya Buhranı'nda görüldüğü gibi, "bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler" yaklaşımıyla piyasa normale dönememiştir (Altun,2007).

MARSHALL PLANI'NIN ETKİLERİ

   "Direkt Yardım" (Direct Aid) adı altında Amerika'dan doğrudan sağlanan dolar tahsisleri iki şekilde uygulanmaktadır. Bu yardımlar ya ödünç olarak sağlanır ya da hibe şeklinde verilir (Manioğlu, 1949, aktaran, Ay,2021). Ödünç olarak alınan yardımlar 1952 yılından itibaren ödenmeye başlanacaktır ve bu yardımların faiz oranı %2,5'tir. Hibe şeklinde verilen yardımların ise gelecekte ABD'ye geri ödenmesi söz konusu değildir. Bu yardımlar aracılığıyla temin edilen mal ve hizmetlerin tamamı karşılığında, yardımdan yararlanan ülkenin merkez bankası, kendi milli parasıyla bir karşılık fonu ayırmak zorundadır. Bu fonlar, ECA'nın izniyle kamu yararına yönelik projelerde kullanılabilir (Oğuz, 1966, aktaran, Ay,2021). Tiraj hakları, Avrupa ülkelerinin birbirleriyle ticaret ilişkilerini geliştirmek amacıyla düşünülmüş ve düzenlenmiştir. Bu haklar sayesinde katılan ülkeler birbirlerinden mal ithal eder ve ödemelerini ABD’den dolar olarak alırlar (Manioğlu, aktaran,Ay,2021). Endirekt yardım olarak adlandırılan tiraj yardımı, başka bir deyişle katılan ülkelerin birbirlerine yapacakları ihracat ve ithalat işlemleri için sağlanan bir tür yardımdır (Dik, 2008,aktaran,Ay,2021). Teknik yardım kapsamında ise Marshall Planı’ndan yararlanan devletler, Amerika’dan getirecekleri teknik uzmanlarla birlikte, bu ülkelerin staj veya araştırma gibi nedenlerle yurt dışına gönderecekleri kişilerin gittikleri ülkelerdeki zorunlu masraflarını karşılamaktadır. Burada ödenen dolar karşılığı, o ülkenin parasının %95’inin tiraj hakları gibi bir fona yatırılmalı ve ayni olarak harcanmalıdır (Oğuz, 1966,aktaran, Ay,2021). 1948-1952 yılları arasında Türkiye’ye Marshall Planı çerçevesinde yapılan toplam yardım, tüm Marshall yardımlarının sadece binde 36’sına denk gelen 352 milyon dolar civarındaydı. Bu tutarın 175 milyon doları, Amerika’dan mal satın alınması için yapılan doğrudan yardımlar iken, geri kalan 177 milyon dolar ise OECD ülkelerinden mal satın alınması için tahsis edilen dolaylı yardımlardı. Bu yardımlar, aynı dönemde Türkiye’ye yapılan 687 milyon dolarlık Amerikan askeri yardımlarının gerisinde kalmıştır.Amerikalı uzmanların görüşlerine dayanarak, bu yardımların yaklaşık %60’ı tarım sektörünün geliştirilmesine yönlendirilmiştir. Öncelikle, tarım makinelerinin modernize edilmesi amacıyla iki bin yeni traktör ithal edilmiş, kaliteli tohum ve gübre kullanımı yaygınlaştırılmış, silo ve soğuk hava depolarının kullanımı artırılmış, ayrıca sulama tesisatlarının inşası için çalışmalar başlatılmıştır (Özer, 2014, aktaran, Ay,2021). Tarımsal alanda yaşanan makineleşme, rekoltenin artmasına yol açmıştır. 

Ayrıca kırsal üretim bölgelerini ticaret merkezlerine bağlayacak yeni yolların yapımına başlanmış ve bu sayede tarım ürünlerinin pazara ulaşması sağlanırken, Türkiye’nin coğrafi yapısı bütünleşmiş bir pazar haline gelmiştir. Uygulanan politikalar sonucunda ekim alanları genişlemiş, Türkiye, endüstriyel tarım ürünlerinde uzmanlaşmaya başlamış ve tarımsal üretim ile tarım ürünlerinin ihracatı artmıştır (Bozkurt ve Aytar, 2015, aktaran, Ay, 2021). 1953’te Türkiye, dünyanın en büyük buğday üreticilerinden biri olmuştur. Ancak, tarım aletlerinin yurtdışından temin edilmesi, tıpkı Amerikan askeri yardımlarında olduğu gibi Türkiye’nin dışa bağımlılığını artırmıştır. Bu nedenle, uzun vadede yardım yoluyla sağlanan kaynakların büyük bir kısmı dolaylı olarak ABD’ye geri dönmüştür. Türkiye’nin bu dönemde yaşadığı dönüşümün tamamen Marshall Yardımları’na dayandırılması yanıltıcı olacaktır. Türkiye, zorlayıcı bir etken olmasa da, Amerikalı uzmanların önerdiği şekilde kendi öz kaynaklarını kullanmıştır. Örneğin, Türkiye’nin 1949 yılı bütçesinde yatırımlar için ayrılan 523 milyon liranın 225 milyon lirası karayolu yatırımlarına, 125 milyon lirası liman ve rıhtım inşasına ayrılırken, imalata ayrılan pay yalnızca 28 milyon lira olmuştur (Oran, 2002, aktaran, Ay,2021). Marshall Yardımları, savaşın yol açtığı tahribatı gidermeyi hedeflerken, hükümetin ulaşım politikasındaki değişim Türkiye’de karayollarının hızlı gelişmesine olanak sağlamış, ancak deniz ve demiryolu ulaşımı ihmal edilmiştir. 1950 yılına kadar demiryolunu destekleyecek bir bütünleşik sistem olarak kabul edilen karayolları, bu tarihten sonra esas ulaşım sistemi haline gelmiştir (Çetin vd., aktaran, Ay,2021).

   Sonuç olarak, Türkiye Marshall Planı’ndan beklediğinden çok daha az yararlanabilmiştir. Yardımların kullanım alanları ve Türk ekonomisinin yeni hedefleri, Amerikalı uzmanlar tarafından belirlenmiştir. Bunun sonucu olarak, Truman Doktrini ile gelen yardımlar gibi Marshall Yardımları da, 1950’lerin başından itibaren Türkiye’nin dışa bağımlılığının artmasına yol açan önemli bir dönemeç olmuştur. Türkiye, aynı dönemde Marshall Planı'ndan yararlanan diğer Avrupa ülkelerinin aksine, planın olumsuz etkilerinden kurtulamamıştır. Türkiye’de kredilerin verimsiz kullanımı, uluslararası ilişkilerdeki yetersizlikler ve dünyadaki dönüşümlere uyum sağlanamaması gibi faktörler, ulusal ve uluslararası politikaların etkin bir şekilde yürütülemez hale gelmesine neden olmuştur. Bu bağlamda, Marshall Planı; Cumhuriyet’in kurulmasıyla birlikte Türkiye’de ekonomik alanda uygulanan Kemalist politikalardan sapmanın bir aracı olmuş ve ülkenin dışa bağımlılığını artıran bir plan olarak devreye girmiştir (Ay,2021).

ELEŞTİRİLER VE ZORLUKLAR 

   Truman Doktrini, Türkiye açısından önemli sonuçlar doğurmuştur. Bu doktrin, Türk dış politikasında devrim niteliğinde değişikliklere yol açmıştır. Başlangıçta, Türk devlet adamları Doktrin’i, Türkiye ile ABD arasında sıcak ilişkilerin gelişmesine ve Sovyet taleplerinin reddedilmesine yardımcı bir unsur olarak görmüşlerdir. Sovyetler Birliği’nin Orta Doğu’daki politikaları karşısında, İngiltere’nin de etkisiyle, 1940'ların sonlarından 1960'lara kadar Türkiye, tamamen Batı ve özellikle Amerika ile paralel bir dış politika izlemiştir. Bu dönemde, Amerikan askeri yardımı kapsamında Türkiye’ye verilen malzemenin bakım ve yedek parça giderlerinin Türkiye bütçesinden karşılanması, Türk ekonomisinde zorluklara yol açtı. Amerika’dan gelen yardımın bakım ve yedek parça giderleri için Türkiye’nin bütçesinden her yıl yaklaşık 145 milyon dolar ayrılması gerekiyordu. Bu durum, Türkiye’nin II. Dünya Savaşı sonrası sahip olduğu döviz stokunun hızla tükenmesine neden oldu. Artan ithalatla birlikte dolar sıkıntısı büyüdü ve Türkiye’nin dış ticaret dengesi bozuldu (Oran, 2002, aktaran, Ertem,2009). Amerika’nın yaptığı askeri yardımın niteliği de tartışmaya açıldı. Bir başka bakış açısına göre, askeri yardımın büyük kısmı, II. Dünya Savaşı’nda kullanılmış, ömrü tükenmek üzere olan, hasarlı ve ABD tarafından artık kullanılmayan silahlar ve malzemelerdi. Yardımın yalnızca çok küçük bir bölümü modern ve kullanılmamıştı. Daha da önemlisi, bu silah ve malzemelerin mülkiyeti, Temmuz 1947 Antlaşması’nın 4. maddesi gereği ABD’ye aitti ve ABD’nin onayı olmadan Türkiye bu malzemeleri kullanamayacaktı. Bu madde, 1964’te Kıbrıs’taki olaylar nedeniyle Türkiye, Kıbrıs’a askeri müdahale etmek için Amerikan yardımıyla gelen silahları kullanmak istediğinde kritik bir rol oynayacaktı ve Amerika, Türkiye’nin bu silahları Kıbrıs’ta kullanmasına izin vermeyecekti. Ayrıca, ABD gerektiğinde bu yardımla gönderdiği silah ve malzemeyi geri alma hakkına da sahipti. Amerikan yardımı, bu özellikleriyle de tartışmaların odağı oldu (Cem, 1989, aktaran, Ertem,2009). Türkiye, 1948-1952 yılları arasında, Truman Doktrini'nin yanı sıra Marshall Planı çerçevesinde ABD'den önemli ekonomik yardımlar aldı. Bu dönemde Türkiye’ye gönderilen Amerikalı uzmanların görüşleri doğrultusunda, alınan yardımların yüzde 60'ı tarım sektöründe kullanıldı. Bu sayede, 1950'lerin başlarına gelindiğinde Türkiye, dünyanın önde gelen buğday üreticilerinden biri haline geldi. Ancak, tarım aletlerinin yurtdışından temin edilmesi nedeniyle, bakım-onarım ve yedek parça maliyetleri Türkiye'nin dış ticaret dengesini olumsuz etkiledi. Uzun vadede, bu yardımla gelen kaynakların büyük bir kısmı dolaylı yoldan ABD’ye geri dönmüş oldu. ABD, yardımların karayollarının geliştirilmesinde de kullanılmasını talep etti. Bunun sonucunda, karayolu yapımına, demiryolu yapımına kıyasla daha fazla öncelik verildi. Karayollarının iyileşmesiyle birlikte, Türkiye’ye ithal edilen yabancı otomobil ve otobüslerin sayısı arttı, bu da petrol ihtiyacını yükseltti. Türkiye'nin Marshall Planı çerçevesinde aldığı ekonomik yardımın miktarı ise tartışma konusu oldu. Türkiye'nin aldığı yardım, tüm Marshall yardımlarının yalnızca binde 36’sına denk geliyordu (Oran,2002, aktaran, Ertem,2009). Truman Doktrini ve Marshall Planı süreci, Türkiye’nin sosyal yaşamında da büyük etkiler yarattı. Amerika Birleşik Devletleri’nin Türk kamuoyundaki imajı güçlendi. Amerikan mallarını kullanmak prestijli bir hal aldı ve Amerikan çizgi romanlarıyla çocuklar, Amerikan kahramanlarını benimsediler. Bu süreçte, Türk halkı arasında Amerika’ya karşı büyük bir ilgi ve hayranlık oluştu. Tüm bu gelişmelerin yanı sıra, Türkiye, Truman Doktrini ve Marshall Planı sayesinde Sovyet taleplerini geri çevirmeyi başardı. Bu süreç, Sovyetler Birliği'ne karşı Türkiye’nin güvenliğini belirli bir dönem için sağladı. Yapılan askeri yardımlar, büyük ölçüde ABD için eski sayılabilecek malzeme ve silahlardan oluşsa da, Türk Ordusu’nun modernizasyonunu sağladı. Ayrıca, Marshall Planı ile tarıma yapılan yatırımlar, tarımda kullanılan malzemenin kalitesini ve teknolojisini artırarak, Türkiye'nin tarımsal üretiminde büyük bir artışa yol açtı.Truman Doktrini ve Marshall Planı süreci, Türkiye’nin iç ve dış dengelerinde önemli değişimlere neden olurken, Soğuk Savaş dönemi boyunca Türkiye'nin yönünü belirleyen temel bir etken oldu.

SONUÇ

   Marshall Planı, Avrupa'nın savaşın yarattığı enkazdan çıkarak ekonomik ve sosyal bir yeniden doğuş yaşamasını sağlarken, Soğuk Savaş’ın ideolojik ve stratejik çekişmesinde de önemli bir araç oldu. Türkiye için ise plan, ekonomik modernizasyonun yanı sıra, Amerika’ya bağımlılığı artıran bir dönemin başlangıcıydı. Tarımda makineleşme ve altyapı gelişmeleri gibi kazanımlar sağlansa da, uzun vadede bu yardımlar, ulusal politikalara dış müdahaleleri de beraberinde getirdi. Marshall Planı’nın mirası, sadece ekonomik boyutuyla değil, uluslararası ilişkilerde yarattığı kalıcı etkilerle de günümüze ışık tutmaya devam ediyor.

KAYNAKÇA

Altun, U. (2007). Marshall yardımı ve Türkiye (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara.

Aya, İ. C. (2021). Marshall "yardımları": Türkiye’nin dışa bağımlılık sürecine etkileri. Biga İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 2(1), 53–64.

Ertem, B. (2009). Türkiye-ABD ilişkilerinde Truman Doktrini ve Marshall Planı. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12(21), 377–397.

Uzunkaya, S. Ş. (2019). İkinci Dünya Savaşı sonrasında Türkiye ekonomisi ve Marshall Planı'nın ekonomiye etkisi. Ekonomi, İşletme ve Maliye Araştırmaları Dergisi, 1(3), 176–185.

Görseller;

https://gercektarih.com.tr/marshall-yardimini-ilk-kim-aldi

https://rasthaber.com/en/post/dusunce/marshall-plani-ve-ekmek-127735

https://www.turkiyegazetesi.com.tr/kultur-sanat/marshall-yardimiyla-turkiyeye-gelmisti-simdi-muzede-1058151

https://anlatilaninotesi.com.tr/20230403/marshall-planinin-75-yili-abd-turkiyenin-kendi-kendine-yetebilen-bir-ulke-olmasini-engelledi-1069119739.html

https://www.indyturk.com/node/183471/k%C3%BClt%C3%BCr/k%C3%BC%C3%A7%C3%BCk-amerika-yolunda-feda-edilen-b%C3%BCy%C3%BCk-t%C3%BCrkiye-truman-doktrini-ve-abd-yard%C4%B1mlar%C4%B1

https://yedikita.com.tr/yardimdan-kiskaca-giden-yol-truman-doktrini-marshall-plani/

https://www.haberhurriyeti.com/foto/3344866/turkiyede-zeytin-dusmanliginin-tarihi

https://www.loc.gov/item/2015645200